User:Сахайаана2403
Сыстыганаах саһарар ыарыы
Сыстыганнаах гепатит (Боткин ыарыыта)
Бу ыарыы сыстыганнааҕын туһунан XIX үйэ бүтэһигэр нуучча уһулуччулаах враһа С.Б.Боткин ыйбыта. Ыарыыны фильтрдэнэр вирус көбүтэрин туһунан кэнники бириэмэҕэ эрэ быһаабыттара. Сыстыганнаах гепатит вируһа тас эйгэҕэ олус тулуйумтуо. Оргутуга кини 30 мүнүүтэ эрэ кэнниттэн өлөр. Ууга, аһылыкка, почваҕа тубэстэҕинэ вирус өр кэмҥэ сылдьар. Арааһынах химическэй дезинфицируйдуур средстволар: хлордаах испиэскэ, хлорамин, лизол, карболовай кислота дьайыыларыттан , күн уота утары күүскэ тыгыытыттан гепатит вируһа өлөр. Сыстыганнаах гепатит киһиэхэ эрэ кутталлаах. Ордук элбэхтик үстэриттэн уоннарыгар диэри саастаах оҕолор ыалдьаллар. Бу ыарыыга киһи ордук тымныы кэмҥэ (күһүн,кыһын,саас маҥнайгы ыйыгар) ылларар. Ити кыһыны быһы оҕолор дьиэҕэ, бары бииргэ (контактаһан) сылдьалларыттан, оонньуулларыттан тутулуктаах. Онон бу бириэмэҕэ, ордук садтар, яслялар старшй группаларыгар, оскуола начальнай кылаастарыгар сылдьар оҕолор үгүстүк ыалдьаллар. Оҕо тэрилтэлэригэр саитарнай эпидемическэй дьаһаллары, режими кэһииттэн б ыарыы ордук күөньүйэн тахсааччы. Ыарыһах иигин эбэтэр хойуутун кытта тахсыбыт вирус эбэтэр вируһу этигэр-хааныгар илдьэ сылдьар, гепатит аһаҕас дуу, кистэлэҥ дуу көрүҥүнэн, ыалдьыбыт киһи ыарыыны тарҕатар. Ыарыһах саһарыаҕын иннинээҕи кэмҥэ итиэннэ саһарбыта биллэн баран 10-12 хонук устатыгар ыарыыта олус сыстыганнаах.
Боткин ыарыыта олохсуйбут (ааспат-арахпат ыарыыга кубулуйбут) дьоно бэргиир бириэмэлэригэр организмнарыттан вирус тарҕана сылдьар буолан эмиэ кутталлаахтар.
Сыстыганнаах саһарар ыарыы куртах-оһоҕос сыстыганнаах ыарыытын бөлөҕөр киирсэр. Ити ыарыыга кирдээх илииттэн, ыалдьааччыны көрөргө-истэргэ туттуллар араас тээбиринтэн, дьиэҕэ туттуллар малтан, оҕо тэрилтэлэригэр – оонньууртан сутуллаллар. Маны таһынан аан тутааҕыттан, унитазтан (тахсан киирэр сиртэн), таас дьиэ туалетын ууну түһэрэр тутааҕыттан эмиэ сыстыахха сөп. Итиниэхэ үксүн тус бэйэ гигиенатын тутуспат, чэнчиһэ суох дьон аһыахтарын иннинэ, туалекка мылдьан баран эҥин илиилэрин суммаккалар сутуллаллар.
Ити вирус тас эйгэҕэ олус өр тулуйарын түмүгэр суллубатах оҕуруот аһыттан, оргуйбатах үүттэн, оргуйбатах эбэтэр хлордамматах ууттан эмиэ сыстыахха сөп.
Ыарыы хайдах сайдан барыыта
Вирус киһи куртаҕар, оһоҕоһугар киирэн баран сороҕо куртах сүмэһинин дьайыытынан өлөр. Тыыннаах хаалбыт вирустар синньигэс оһоҕоско баар солохтоох эйгэҕэ – үөскүүллэригэр табыгастаах слуобйаҕа түбэһэллэр. Оһоҕостон вирустар быарга тиийэн, быар клеткатыгар өтөн киирэн мунньусталлар. Быар клеткаларыгар биллэр-көстөр уларыйыылар үөскүүллэр, олор өлүгүрбүт көрдүкэннэр буола уларыйаллар. Быар клеткалара өлүгүрдэхтэринэ лс элбэх вирус хааҥҥа киирэн организмҥа бүтүннүүтүгэр тарҕанар, оччоҕо киһи саһарардаан ыалдьыбыт бэлиэтэ биллибитинэн барар. Киһи ыарыыга сутуллубут кэмиттэн ыалдьыбыт бастакы бэлиэтэ биллиэр диэри 15-45 хонук ааһар – ити ыарыы саһа сылдьар инкубационнай) кэмэ. Бу кэмҥэ киһи өссө да доруобай, ол гынан баран кини организмыгар вирус олохсуйар, хааныгар сүһүрбүт вещество элбиир, быар уустук үлэтин кыайан толорбот. Атыннык эттэххэ, кини белок, сыа итиэннэ ас атын да иҥэмтэлээх веществолара ситэри буспакка хаалыыларыттан үөскээбит буортулаах веществолары утары охсуһар дьоҕура улаханнык мөлтүүр. Организмҥа сыый ацетон, аммиак, сыа сорох кислоталара мусталлар. Сүһүрбүт быар огранизмтан буортулаах веществолары таһаарыыта мөлтүүр. Быар буортуйбут веществону суох оҥорор дьоҕура кэһиллэрин таһынан, белковай, пигментнэй, сыа, витамин, минеральнай веществолар, уу, онтон д атыттар атастаһыллыылара эмиэ кэһиллэр. Маннык уларыйыылар араас ыарыыларга барыларыгар баар буолаллар, ону биохимическэй чинчийииннэн быһаараллар.
Ыарыы саһардыан иннинээҕи кэмиттэн саҕаланар, ол 2-10 хонук устата барар. Ыалдьыбыт киһи бу кэмҥэ дьону сутуйар кутталлаах. Ыарыһах уопсайынан мөлтүүр, төбөтө ыалдьар, аппетита түһэр, арыт хотуолуур. Кини арыт температурата үрдүүр, иһэ быһыта тыытар. Сорох дьон аппетиттарын көтөҕөөрү арыгы иһэллэр эбэтэр атын аһыы аһылыгы, холобур, туустааҕы сииллэр, онтулара буортулаах, хата төттөрүтүн эбии бэргииллэр. Бу кэмҥэ ыалдьааччылар врачка тутатына көрдөрө охсубаттар уонна врачтар даҕаны диагноһы туруорарга улаханнык мунаахсыйаллар.
Арай 2-10 хонон баран ыарыһах саһарбыта билиннэҕинэ эрэ стационарга кэлэр. Саһарыан иннинээҕи кэмҥэ сорох киһи, бастаан ангиналанар, үөһээҥи тыынар органнара катарданар, уопсайынан сэниэтэ суох буолар, тумуулуур, сөтөллөр, ыйыстарыгар ыарыыланар. 3-7 күн устата маннык сылдьар, онтон саһарбыта билиннэ да катара сүтэн хаалар.
Ити барыта түмүллүбүтүн врач грипкэ балыйыан сөп. Саһарыах иннинээҕи ыарыы бу бэлиэлэрэ уксугэр оҕолорго эрэ көстөөччү. Саамай уларыйбат ураты бэлиэнэн саһарыы биллиэн 2-4 хонук иннинэ ыарыһах иигин өҥө уларыйыыта буолар. Иик пиибэ курдук өҥнөнөр.
Саһарбыта биллиэн иннинэ ыалдьыбыт киһи иигин өҥө улам күүскэ уларыйан барар, онтон хойуута бастан бороҥ, кэнники өҥүн сүтэрэн үрүҥ туой өҥө өҥнөнөр. Киһи хойуутун өҥө сүтүүтэ оһоҕоһугар үөс киирбэтиттэн тутулуктаах. Итини сэргэ саһарыытын бастакы бэлиэтэ хараҕар уонна айаҕын иһинээҕи (тылын аннынааҕы) салыҥнаах бүрүөтүгэр биллэр. Мантан антах саһарыы кэмэ саҕаланар. Саһарыы өҥө араас буолар: биллэр биллибэт саһархайтан саҕалаан шафрановай өҥнөнүөр диэри күүскэ саһарар. Киһи этэ, айаҕын салыҥнаах бүрүөтэ төһө күүскэ саһарбыта үөһүн пигменыттан (хааныгар төһө билирубин баарыттан) тутулуктаах. Саһарбыт кэм 1-10 нэдиэлэ, ардыгар 2-4 нэдиэлэ тухары салҕанан барар.
Гепатиттан киһи бытааннык үтүөрэр. Бастаан кини үчүгэйдик утуйар, аһыыр буолар, саһарбыта улам сүтэн барар, хойута өҥнөнөр, быарын ыарыыта сүтэр.
Саһарар ыарыыны эмтээһин онна ыарыһах балыыһаттан тахсыбыт кэминээҕи режимэ
Сыстыганнаах саһарар ыарыынан ыалдьыбыт киһи үтүөрэ охсуута хойтаабакка врачка көрдөрөн, тутатына балыыһаҕа киириититтэн тутулуктаах.
Ыарыһах балыыһаҕа эрэ сөптөөх режими тутуһар кыахтаах. Дьиэҕэ врач көҥүлэ суох буортулаах уонна кутталлаах саһарардаабыт киһи сытара булгуччулаах. Ыарыы бэргээбит кэмигэр физическэй үлэнэн олус дьарыктаныахха быар гликогена аҕыйыыр уонна организмҥа сүһүрдэр веществолар элбииллэр. Ыарыһах төһө өр сытара ыарыы хайдаҕыттан тутулуктаах. Билиҥҥээҥҥэ диэри гепатит вируһун түргэнник өлөрөр эми медицина була илик. Онон аһылык диетатын тутуһуу улахан суолталаах. Диетаҕа маннык аһылыктар киирэллэр: үрүҥ уонна үрүҥнүҥү килиэп, хааһы, буспут хортуопуй, үүт, кефир, творог, сыата суох буспут эт, барыанньа, джем, компот, мүөт, дөлүһүөн уута, сибиэһэй оҕуруотт аһа уонна фрукта эҥин. Ыалдьыбыт киһи урут аһыыр аһыттан эмис эти (ордк сииинньэ, бараан, кус уонна хаас этин), кэнсиэбэлэммит аһылыгы, эмис балыгы, арыгыны, пибэни атын да итинник астары аһыа сохтаах. Ыаыы ханнык баҕарар көрүҥэр убаҕаһы элбэхтик иһиллиэхтээх. Сууккаҕа кини -2,5 литртэ итэҕэһэ суох убаҕаһы: морсу, чайы, минеральнай уулары иһиэхтээх. 12 ый устатыгар арыгыны, пиибэни иһии булгуччулаахтык бобуллар.
Саһарардаан баран үтүөрбүт киһи, төһө улаханнык-кыратык ыалдьыбытыттан тутулуга суох, 6 ый устата врач кэтээн көрүүтүгэр сылдьыахтаах. Ыалдьан үтүөрбүт оҕо 3-6 ый устатыгар физкультураттан босхолонор. Балыыһаттан тахсан баран улахан да киһи, оҕо да эмтиир врачтарын сүбэтин хайаан да халбаҥнаабакка толоруохтаах.
Сыстыганнаах саһарар ыарыыны сэрэтии
Сыстыганнаах саһарар ыарыыны утары охсуһууга сүрүн соругунан диагноһы эрдэ быһааран, ыарыһаҕы балыыһаҕа сытыарыы буолар. Маныаха саарардаабыт киһи врачка көрдөрө охсоро наадалаах. Ыалдьыбыт киһини саһарыан инниттэн туспа туттахха ыарыы олус тарҕаммат уонна ыалдьааччы түргэнник үтүөрэр. Ыарыһах олорбут дьиэтин дезинфекциялыыллар. Итиниэхэ ордук чорботон горшокка, унитазка, кырабаакка, коврикка, мустаҕа, оонньуурга, иһиккэ, ис таҥаска улахан болҕомтону ууруллуохтаах. Хлордаах испиэскэ эбэтэр хлорамин 1 бырыһыаннаах сөҥөн сырдаабыт суурдаһынынан дезифекция оҥороллор, оттон ити суох буоллаҕына мыылалаах суода 2 быраһыаннаах итии суурадаһынынан дезинфекциялыыллар. Утуйар таҥаһы уонна та таҥаһы дезинфекциялыыр камераҕа уган эбии бүтэһик дезинфекция оҥоһуллар. Ыарыһаҕы кытта олорбут дьону кини балыыһаҕа киирбититтэн ыла ааҕан 45 хонук устатыгар кэтээн көрөллөр. Кэтээн көрүү устатыгар Кэтээн көрүү устатыгар 3-7 хоно-хоно медиктэр хаста даҕаны чинчийэллэр. Ыарыһаҕы кытта олорбут оҕолорго, ыарытыгар дьоҥҥо, хат дьахталларга ыарыыттан харыстыыр дьоҕурдаах веществолардаах гамма-глобулины киллэрэллэр. Билиҥҥи кэмҥэ советскай ученайдар үгүс чинчийиилэрин түмүгэр, оҕо тэрилтэлэригэр сыстыганнаах ыарыы көбөн тахсыан 1,0-1,5 ый инниттэн эбэтэр атырдьах, балаҕан ыйдарыгар сыл ахсын ыарыыны сэрэтэргэ гамма-глобулины туттар улахан туһалааҕа дакаастанна. Итинтэн кэлэр 6-8 ыйдарга прививкаламмыт оҕолор сэдэхтик ыалдьаллар.
Карантин бириэмэтигэр сууйарга табыгастаах оонньуурдары эрэ хаалларан баран, сымнаҕас оонньуурдары, ковриктары ууран кбиһиллиэхтээх. Оҕо ахсын ту-туспа горшок ананар уонна тахсан киирдэҕин ахсын хойуутун итиэннэ иигин өҥүн куруутун кэтээн көрүллэр. Оскуолаларга уонна оҕону иитэр тэрилтэлэргэ санитарнай-эпидемиологическай режим кытаанахтык тутуһуллуохтаах
Саһарар ыарыы тарҕанарын сэрэтэр наадаттан нэьилиэнньэ ортотугар уопсай санитарнай-гиеническэй дьаһаллары киэҥник ыытыахха наада. Ордук чуолаан тус-бэйэ гиенатын оҕоҕо адьас кыра сааһыттан тутуһуннара үөрэтэр булгуччулаах. Байылыаттык, культурнайдык олоруу, куораттар уонна атын даҕаны нэһилиэнньэлээх пуннар үрдүк санитарнай культуралаах буолуулара сыстыганнаах ыарыы көбөрүн уонна тарҕанарын сэрэтэргэ улахан көмөлөх.
Остолобуойдары, буфеттары,рыноктары, атын даҕаны общественнай миэстэлэри гигиена өттүнэныраастык тутуу ыарыыттан сэрэтэр дьаһаллартан биирдэстэринэн буолар.
Саһарар ыарыы тарҕамматын туһугар иһэр уу ыраас буоларыгар улахан болҕомтону ууруллуохтаах, дьон оргуйбут эбэтэр хлордаах ууну эрэ иһэллэрин ситиһиллиэхтээх.
Туттуллубут кирдээх ууну тоҕор, туалет омуһахтарын сөптөөхтүк тутар буоллахха уонна дезинфекциялаатахха ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыыны, ол иһигэр гепатиты, тарҕатааччы сахсырҕа олус элбэхтик мустубат. Сайын нэһилиэнньэ оҕуруот аһын, фруктаны оргуйбут эбэтэр сүүрүктээх сир уутунан үчүгэйдик сууйан эрэ баран сиирэ хайаан да наадалаах. Ити дьаһаллары оҕо тэрилтэлэрин, общественнай аһылык, коммунальнай уонна хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ олоххо киллэрэллэр.
Хааны кутар кэмҥэ саһарар ыарыы сыстыспатын диэн хаана кутар станцияларга донордары химическэй уонна лабораторнай өттүнэн кичэйэн чинчийиллиэхтээх.
Урукку өттүгэр сыстыганнаах саһарар ыарыыны сэрэтэр дьаһаллары ыытыы аҥардас медицинскэй үлэһиттэр эрэ соруктара буолбатах, бу уопсай государственнай дьаһал буолар.